Źródło, jakim jest Bajka..., można wykorzystać w pracy edukacyjnej na wiele sposobów. Poniżej jedna z propozycji pracy z ilustracjami i tekstem Bajki.
Objaśnienie symboliki Bajki
- Wstęp: motywy bajek dziecięcych
Motywy charakterystyczne dla bajek dziecięcych pojawiają się zarówno w samej treści jak i ilustracjach Bajki Dzieci z Getta Łódzkiego. Typowymi elementami bajek, które widoczne są także w omawianym utworze są m.in.: ulegająca dramatycznym komplikacjom historia, która jednak zawsze kończy się dobrze; protagonista z którym identyfikują się czytelnicy lub słuchacze, doświadczający fizycznych i duchowych trudności, które ostatecznie pokonuje.
Bajka przedstawia rzeczywistość życia w gettcie - wyraźniej poprzez ilustracje i bardziej pośrednio w tekście. Tekst i towarzyszące mu ilustracje nie zawsze są dopasowane. Tym m. in. Bajka Dzieci z Getta Łodzkiego różni się od „zwykłych” bajek dla dzieci.
- Przełamany płot
Płot, podobnie jak mur, może mieć dwa przeciwstawne znaczenia. Po pierwsze, płoty i mury mają funkcję obronną, i stwarzają poczucie bezpieczeństwa ludziom chronionym za nimi. Przełamany płot daje zatem wrażenie niepełnej ochrony lub jej braku. To pozwala zadać pytanie czy dzieci w getcie łódzkim mają jakąkolwiek nadzieję? Z drugiej strony uszkodzony płot może symbolizować przełamanie rozkazów, które ujarzmiają ludność getta. W tym sensie przełamanie płotu oznacza szkółkę i sam teatr, istniejące wbrew zamysłowi muru, którym władze niemieckie otoczyły getto.
- Czerwone słońce
Motyw słońca w twórczości dziecięcej symbolizuje ciepło, radość i wiarę w dobro. Takie słońce jest z reguły żółte. Tymczasem w Bajce widzimy słońce czerwone, które oznacza nachodzący koniec, krew i mrok. Taki sposób przedstawienia słońca budzi niepokój i wyraża obawę dzieci o ich szanse przeżycia do końca wojny.
- Fotografie nauczycieli i Leona Glazera
Osoby na fotografiach zostały rozpoznane przez Abrahama Cykierta, dzięki wykorzystaniu albumu szkółki zawodowej (patrz załącznik). Dzięki temu możemy poznać autentyczne postaci ludzi, którzy podjęli konspiracyjną pracę wychowawczą w warunkach getta, aby dać dzieciom siłę przetrwania i życia.
- Dom (szkółka zawodowa krawiectwa)
Dom jest z reguły symbolicznym przedstawieniem bezpieczeństwa. Tymczasem domy narysowane w Bajce Dzieci przypominają wyglądem smutne twarze. Okna (oczy) są smętne, a dachy (włosy) zwisają bezwiednie, odzwierciedlając niepewność dzieci co do ich przyszłości.
Bajka Dzieci z Getta Łódzkiego miała najprawdopodobniej cel pedagogiczny. Powstała, aby uczyć zatrudnione w zakładzie krawieckim Leona Glazera dzieci, że praca ocala życie.
Bajka... jest materiałem dydaktycznym o podwójnej wartości. Pozwala poznać ekstremalne warunki życia dzieci w getcie z ich perspektywy oraz jest źródłem historycznym samym w sobie. Stąd też można czytać ją przez dwie pary okularów: dzieci i dorosłych. Przy poznawaniu Bajki... dodatkowym wyzwaniem jest kwestia zgodności lub niezgodności tekstu i ilustracji. Poszukując ich przyczyn należy pamiętać, że nie wszystkie części Bajki zostały znalezione i być może nie dysponujemy pełnym materiałem.
Rewers ilustracji zawiera tekst rymowanki opisującej ilustrację na następnej stronie. Brak numeracji stron powoduje, że kolejność opisanych wydarzeń pozostaje niejednoznaczna. W niniejszym materiale podajemy jedno z możliwych rozwiązań tego problemu. Na końcu tego tekstu znaduje się inna propozycja uporządkowania kolejności części tekstu i obrazków.
Wciąż nie mamy pełnych informacji o intencjach autorów Bajki... Dotychczas znana jest tylko jedna relacja człowieka ocalonego z getta w Łodzi na temat okoliczności i motywacji powstania utworu. Abraham Cykiert, zamieszkały w Melbourne, udzielił wywiadu na temat życia w getcie Instytutowi Pamięci Zagłady Yad Vashem. Dzięki tej wypowiedzi możemy częściowo odtworzyć znaczenie Bajki. Cykiert uzupełnił swoją relację w kolejnym wywiadzie udzielonym w 2003 r. pani Riki Budenheimer.
Dodatkowym wyzwaniem jest analiza krytyczna wartości artystycznej dzieła. Wymaga ona nie tylko znajomości symboliki, lecz także tła historycznego, miejsca oraz czasu powstania dzieła.
Twórcy Bajki
Bajka... powstała w ramach działalności dziecięcego teatru. Została napisana przez członków załogi warsztatu krawieckiego, jako wyraz wdzięczności wobec właściciela Leona Glazera.
W getcie tworzono albumy z ilustracjami dla różnych celów
Należą do nich dwie podstawowe kategorie:
- Duże albumy powstające w Wydziale Statystycznym getta, którego dyrektorem był adwokat Henryk Naftalin. Wydział ten funkcjonował od czerwca 1940 r.
Przygotowywano w nim rozmaite tabele statystyczne na zamówienie Niemców oraz Judenratu. W Wydziale Statystycznym oprócz księgowych i statystyków zatrudnieni byli rysownicy i fotografowie. Jednym z celów tworzenia omawianych albumów było przekazanie świadectwa o historii getta łódzkiego. W albumach celowo wstawiano zdjęcia i rysunki pracujących w nim grafików.
Wytworzone albumy trafiały do archiwum getta łódzkiego, prowadzonego przez Biuro Meldunkowe.
W archiwum prowadzono kronikę getta, w której rejestrowano dane o zgonach, urodzeniach, samobójstwach, liczbę chorych i wysiedlonych, raporty policji o zbrodniach i dane z kroniki sądowej. Wśród pracowników archiwum byli Henryk Ross i Mendel Grosman W albumach, obok tekstu, znajdowały się oficjalne fotografie zrobione przy okazji wizyt władz niemieckich w gettcie.
Tematem większości albumów była działalność instytucji funkcjonujących w getcie, obrazowana danymi statystycznymi i fotografiami. Dla działaczy Judenratu i władz niemieckich był to rodzaj oficjalnej biografia getta. (Por. załączony album policji)
- Albumy wytwarzane w celu zarobkowym - najczęściej w zamian dodatkowe pożywienie.
Albumy tego typu mają mniejszą wartość dokumentalną ze względu na inny cel powstania – jako podarunek mający zapewnić przychylność, pomoc lub nawet ocalenie życia. Przykładem jest album wytworzony w tkalni dywanów Klugmana. Album ten powstał 1943 r. z okazji rocznicy powstania zakładu, a jego autorem przez czeskiego rysownik. Albumy takie były często prezentowane i wręczane podczas oficjalnych uroczystości, w atmosfere oczekiwania na zapowiedź polepszenia warunków pracy, np. zwiększenie przydziału żywności. Bajka Dzieci z Getta Łódzkiego należy do tego nurtu.
Bajka powstała w środowisku nauczycieli szkółki przy zakładzie Glazera: tekst przygotowała jedna z nauczycielek, a ilustracje zostały wykonane przez kilku rysowników. Analiza ilustracji pozwala rozpoznać udział conajmniej trzech autorów. Zakładamy, że jednym z artystów rysowników był Józef Kowner (1895-1967)
W niektórych rysunkach styl i użyte kolory pozwalają rozpoznać wpływ polskiego ilustratora Jana Marcina Szancera.
