Życie żydowskie w Białymstoku przed 1941 r.

Na kilka dni przed niemieckim atakiem na Polskę, sześć filmów dokumentalnych ukazujących życie żydowskie w Warszawie, Wilnie, Krakowie, Lwowie, Białymstoku i Łodzi zostało wysłanych do USA. Wyprodukowane przez braci Szaula i Jicchaka Goskindów filmy przedstawiają ostatnie chwile bogatego życia żydowskiego w Polsce przed jego całkowitym unicestwieniem w czasie Holocaustu. 
    
W tych i innych dużych miastach ludność żydowska brała udział w unowocześnianiu Polski. Goskindom zależało na ukazaniu różnorodności żydowskiego życia kulturalnego, na przedstawieniu żydowskiej codzienności w sposób autentyczny i żywy. Filmy zwracają jednocześnie uwagę na napaści na Żydów, które były wtedy na porządku dziennym. Filmy pozwalają zauważyć motywacje kierujące producentami. Z jednej strony chcieli pokazać jak wysokorozwinięta i niezależna jest społeczność żydowska w Polsce, a jednocześnie odnosili się do rosnącego prześladowania Żydów i ich niepewnej przyszłości w Europie. 

Filmy wysłane z Polski nie dotarły do pierwotnego adresata i w 1942 r. zostały przekazane żydowskiej instytucji, która zadbała o ich popularyzację. Niestety film poświęcony Łodzi zaginął i do dzisiaj nie został odnaleziony. Muzykę i napisy dodano w okresie późniejszym. 

Benjamin Midler

Urodzony w 1928 r. in Białymstoku. Przeżył białostockie getto, sześć obozów koncentracyjnych i zagłady oraz „marsz śmierci.” Po wojnie wyemigrował do Izraela i wziął udział w izraelskiej wojnie o niepodległość. W 1959 r. wyjechał do USA. 

„Miasto w którym się urodziłem, na tyle na ile pamiętam, było miastem przyjaznym i pełnym życia. Ulice oświetlały elektryczne latarnie. W parkach grano koncerty, były też tramwaje konne. Bardzo popularna była łaźnia turecka. W piątkowe wieczory na mieście pachniało żydowskimi potrawami: gefilte fisz, rosołem, siekaną wątróbka i świeżo pieczoną chałką. Białystok był „żydowskim miastem,“ 70% ludności było Żydami [...]. Moja codzienność była żydowska […]. Na ulicach częściej niż polski  słyszano jidysz.  
Posiadaliśmy mleczarnie a moja rodzina należała do klasy średniej.  Przerabialiśmy mleko na różne produkty mleczne, które sprzedawaliśmy do sklepów i handlarzom ulicznym. Nasz zakład znajdował się na parterze budynku, a na piętrze mieściło się nasze mieszkanie. Mieliśmy wielkie podwórko na którym stała też stajnia. Mój ojciec na wozie konnym rozwoził wyroby do klientów. Moja matka Guta zajmowała się moim bratem, moją siostrą i mną. […]“ 

Chajka Grossman

Urodzona w 1919 roku w Białymstoku. Wychowała się w rodzinie syjonistycznej i była członkinią syjonistyczno-socjalistycznej organizacji młodzieżowej. Po wybuchu wojny mieszkała w Wilnie (obecnie Litwa). W 1941 r. wróciła do Białegostoku gdzie angażowała się w syjonistyczny podziemny ruch oporu. Przeżyła Holokaust i w 1948 r. wyemigrowała do Izraela. W latach 1969-1988 była posłanką izraelskiego parlamentu. Zmarła w 1996 r. w wieku 77 lat.

„W 1938 ukończyłam gimnazjum hebrajskie w Białymstoku i ubiegałam się o przyjęcie na Uniwersytet Hebrajski w Jerozolimie. Dostałam się na studia, otrzymałam dobre stypendium  i zaczęłam przygotowywać dokumenty imigracyjne. Byłam tak szczęśliwa, że mogę wyjechać do kraju przodków, do Erec Israel. Nie obchodziło mnie czy faktycznie będę studiować czy nie. Po prostu chciałam być w Izraelu.“ 

Charles "Szlejme" Zabuski

Urodzony w 1921r. w Białymstoku. Przeżył getto białostockie i kilka obozów koncentracyjnych i zagłady, m. in. Majdanek i Auschwitz-Birkenau. Po wojnie ożenił się z Adelą Uganik i w 1946 wyjechał do Paryża gdzie pracował jako krawiec. 

„Nigdy nie chciałem zostać krawcem. Ale jednak nim zostałem, ze względu na to co stało się pierwszego dnia w polskiej szkole powszechnej.  
Szkoła była dla mnie bardzo ważna. W wieku 12 lat postanowiłem, że jak dorosnę będę „kimś.” Oznaczało to wtedy zdobycie dobrego wykształcenia w polskiej szkole powszechnej. Od 6 roku życia chodziłem do szkół jidyszowych  w których mieliśmy tylko godzinę polskiego dziennie. [...]
Gdy miałem trzynaście na temat mojego kształcenia stale dyskutowaliśmy z matką i moim zejde (dziadkiem). Strasznie się cieszyłem gdy dorośli zdecydowali, że w końcu pójdę do normalnej szkoły, gdzie nauczę się pisać i czytać po polsku. Wydawało mi się, że moja przyszłość będzie wspaniała.  Uzgodniono wszystko z dyrektorem i następnego dnia mama i ja poszliśmy do szkoły żeby mnie zapisać. Mama chciała zobaczyć moją pierwszą lekcję i weszła do klasy razem ze mną. Spóźniliśmy się kilka minut i lekcja już trwała. Gdy tylko wszedłem jakiś chłopak z pierwszej ławki zaczął wrzeszczeć: „Jeszcze jeden żydek!“ Inni zaczęli krzyczeć to samo.
Mama się przestraszyła. „Szlejme – szepnęła mi na ucho w jidysz – wychodzimy! Oni cię tu zamordują!” 
Ja też się bałem. Ale chciałem zostać i próbowałem przekonać mamę żeby pozwoliła mi zostać, ale była nieprzejednana. Wróciliśmy do domu.  Byłem kompletnie zdruzgotany. Zrozumiałem, że nigdy nie nauczę się pisać i czytać po polsku, że moje marzenia o świetlanej przyszłości legły w gruzach.“ 

Ester Werblud 

Esther Werblud urodziła się w Białymstoku w 1923r. jako Esther Trevaks i wychowała się w rodzinie żydowskiej. Jej matka Szejne i ojciec Mosze byli kupcami. Białystok wspomina w ten sposób: 
„Mieszkaliśmy jak w jakimś żydowskim mieście. W mieście pełnym Żydów. Mówiliśmy,  a przynajmniej nasi rodzice, głównie w jidysz.  Na każdym rogu była synagoga czy dom modlitwy. I […] sklepy, prawie wszystko w tym mieście było żydowskie. […] Było wiele [żydowskich] szkół, [żydowskich] instytucji.“  

Szamaj Kizelstein

Urodzony w Białymstoku w 1924r. Przeżył getto białostockie i kilka obozów koncentracyjnych i zagłady, m. in. Majdanek i Auschwitz-Birkenau. Z Auschwitz w lutym 1945 wygnany na „marsz śmierci“ w kierunku Hamburga. Przeżył i w 1956r. wyjechał do Izraela.

„Nasza rodzina nie była religijna. Dlatego ja i moje rodzeństwo chodziliśmy do świeckich szkół jdyszowych  – zawodówki i szkoły średniej.  Moja siostra kontynuowała naukę w państwowym seminarium nauczycielskim [...]
Przypominam sobie ulicę Mickiewicza. Ponieważ była to mieszana okolica, miałam tam wielu polskich przyjaciół. Między innymi Jurka […] i Romana […] Roman był synem kolejarza. Byliśmy naprawdę bliskimi przyjaciółmi.“ 

Sidney Wapner

Sidney Wapner urodził się w Bialymstoku w 1928r. i wychował się w rodzinie żydowskiej. Swoje dzieciństwo wspomina w ten sposób:  

„Jak postrzegałeś swoją żydowskość gdy byłeś dzieckiem? 
To było coś zupełnie naturalnego. Byłem dumny z bycia Żydem. Wszyscy, czy większość, moich przyjaciół byli Żydami […] Żyłem wśród Żydów, chodziłem do żydowskiej szkoły […] i zdarzało mi się uciekać przed zgrają której nie podobało się, że ktoś, nawet małe dziecko, jest Żydem. Dało się zauważyć, że większość polskiej ludności nie była zbyt dobrze nastawiona wobec Żydów. Dzieci naśladują to co słyszą w domu od rodziców. Często mnie wyzywano i bito – jeszcze przed wojną, za polskich rządów.  [...] 
W soboty Żydzi urządzali sobie pikniki w lasku pod miastem. Na takim pagórku, pięć kilometrów od miasta. Mieliśmy piękny las, uwielbialiśmy chodzić tam na piknik. Ludzie brali ze sobą jedzenie, była też karuzela […] Często nie-Żydzi napadali tam na Żydów. Wszyscy wtedy uciekali […] Mój ojciec pakował nas szybko i po prostu stamtąd uciekaliśmy. To było co zupełnie normalnego, że nas obrażano  bito.“ 

Jakow Makowski

Urodzony w 1921r. w Białymstoku. Od 1933r. był członkiem socjalistycznej organizacji syjonistycznej. Walczył w powstaniu w getcie białostockim, a później był partyzantem. Przeżył Holocaust.

„Wychowałeś się w rodzinie świeckiej czy religijnej?
Mój ojciec był pobożny, ale nie jakoś bardzo mocno. Dwa razy dziennie, rano i wieczorem, chodził do synagogi. Uczyłem się w szkole połączonej z chederem,  a potem do szkoły Tarbut.   [...]

Czy w polskiej szkole były lekcje religii żydowskiej?
Raz lub dwa razy w tygodniu żydowskie dzieci ze wszystkich polskich szkół miały lekcję religii prowadzoną przez żydowskiego nauczyciela. Gdy jako czternastolatek zacząłem chodzić do szkoły zawodowej […] też miałem tam lekcję religii żydowskiej. 

Jaka była to szkoła?
To była wielka, bardzo znana żydowska szkoła zawodowa „Białostocka żydowska szkołą rzemieślnicza“. […] Była to szkoła wyłącznie żydowska. Po trzech latach nauki wychodzili z niej wybitni rzemieślnicy […] 

Możesz opisać mi trochę Wielką Synagogę?
Wielka Synagoga była centrum żydowskiej dzielnicy. To było centrum żydowskiego życia w Białymstoku. Śródmieście Białegostoku było żydowskie, to było właściwie żydowskie miasto. […] Synagoga miała wielką kopułę […], budynek był kwadratowy z kopułą na dachu, […] w środku, o ile dobrze pamiętam, były wysokie kolumny. Może nie były tak wysokie, ale małemu dziecku wydawały się olbrzymie. [...] To był zaszczyt być tam na nabożeństwie.“ 

Dodatkowe świadectwo z przedwojennego Białegostoku, dzięki uprzejmości dr-a Tomasza Wiśniewskiego